1968 yılında Ankara'da Siyasal Bilgiler Fakültesi'nden mezun bir ekonomi öğrencisi olarak, 1971 yılında önce master ve sonra da doktora yapmak için ABD'ye ayak bastığımda Ekonomi Nobel ödülü hakkında hiç bir bilgim yoktu. Çünkü ilk Ekonomi Nobel Ödülü 1969 yılında Norveç'li Ragnar Frisch ve Hollandalı Jan Tinbergen'e verilmişti. O günlerde askerlik yapmak, iş bulmak ve evlenmek ile meşgul olan benim de hiç haberim olamamıştı. Ama Türkiye o dönemde dış dünyaya o kadar kapalı idi ki, zaten pek kimsenin haberi olamazdı.
Sonra yıllar geçti, 2011 yılına kadar birçok Nobel ödüllü iktisatçı ile şahsen tanışma fırsatını bulduğum gibi, isimlerini ve eserlerini ödül öncesinden bilmekte idim. Birçoğunun da konuşmalarını dinlemiş, eserlerini okumuştum. Bugünün internet dünyasında bilgiye ulaşmak artık çok daha kolay! Bugün bilgi yıllarca sonra değil, saatler sonra dünyanın her yerine ulaşabiliyor.
41 YILDIR İLK KEZ TANIMIYORUM
Ancak 2012 yılının Ekonomi Nobel Ödülü verildiğinde, kazananların kim olduğu ve ne için Nobel aldıkları konusunda (1971 yılından bu yana ilk defa) hiç bir bilgim yoktu. Bu nedenle de medyadan gelen bilgileri izlemek, Nobel ödülünün ne için ve kime verildiğini araştırmak zorunda kaldım. The Economist dergisi özellikle güzel bir özet vermişti!
Bu yıl Ekonomi Nobel Ödülü Stanford Üniversitesi'ne yeni transfer olmuş olan iktisatçı Alvin Roth ile California Üniversitesi'nden emekli bir matematikçi Lloyd Shapley adlı bir bilim insanına ortak verilmişti.
Aslında konuyu inceleyen ilk teknik araştırma, 2008 yılında ölmüş bulunan David Gale ve Lloyd Shapley tarafından 1962 yılında, ilk defa bir ortak çalışmada gündeme gelmişti. Matching veya eşleştirme kavramı aslında hayatın önemli bir parçası. Ekonomide bir çok karar, arz ve talep ve dolayısı ile para ve fiyat üzerinden verilse de yaşamda birçok önemli konuda karar üzerinde para ve fiyat pek önemli olmuyor. Örneğin gelişmiş toplumlarda evlenecek eşin seçilmesi, veya gidilecek okula karar verilmesi gibi! Tabii David Gale öldüğü ve Nobel ödülü de sadece yaşayanlara verildiği için Gale ödül alamamış ve ödül Shapley ve Roth'a verilmiş.
SORUNLARA KATKI SAĞLAYACAK
Bu tür eşleşme konularında ne tür bir yaklaşım ile, örneğin eşit sayıda kadın ve erkek aday var iken, her kişinin nasıl kendi arzu ettiği ve ilk tercihi olan eş ile eşleştirilebileceği konusunda bir metod, kooperatif oyun teorisi yaklaşımının içinde bir algoritma ile bulunabiliyormuş meğer! Bu tür eşleştirme yaklaşımları meğer 1940'lı yıllarda yeni mezun olan doktorlarla hastanelerin, daha doktor adayı tıp öğrencisi iken eşleştirilmeleri için de kullanılırmış. Ve Roth 1984 yılında Gale ve Shapley'in teorik yaklaşımının gerçek dünyadaki uygulanması hakkında ilk teknik çalışmayı üretmiş. Roth daha sonra Boston ve New York'ta kamu okulları ile öğrencilerin eşleştirilmesi ve ortaya her tarafı tatmin eden, denge bulan ama fiyat ve para ile alakası olmayan bir eşleştirme yaklaşımı uygulamasını da ortaya atmış. Benzer şekilde örneğin bir uzuv bağışlayacak insan ile uzva gereksinmesi olan bir hastanın eşleştirilmesi gibi olgular da, veya çok sayıda insan arasında, örneğin böbrek takası gibi sorunlarda çözüm konusunda da oyun teorisine dayalı algoritma uygulanabiliyormuş. Veya bir çocuk evlat edinme sürecinde evlat alacak aile ile çocuğun eşleştirilmesi gibi konular da Gale-Shapley-Roth yaklaşımı ile stabil dengeye ulaştırılabiliyormuş!
Bilindiği gibi birçok insana iktisatçı analiz ve söylemleri aşırı materyalist ve matematik gelir. The Economist dergisi, son sayısında bu Nobel Ödülü'nü tartışırken, 'İktisatçılar arz ve talebe ve dolayısı ile para ve fiyata önem verdiklerinden yaklaşımları sık sık materyalist görülebilir ama, bu yılın Nobel Ödülü, iktisatçıların para ve fiyat ötesinde, ciddi insani gerçek dünya sorunlarının çözülmesinde büyük katkı yapabileceklerini bir kere daha gösterdiğinden dolayı çok önemli' diyor!